Ҳар йили «Nature» журнали йилнинг энг аҳамиятга эга олимлари, дастурчилари, сиёсатчиларидан иборат 10 кишилик рўйхатни тақдим этади. Бу шунчаки рейтингмас, ундан дунё миқёсида муҳим илмий аҳамиятга эга ишларни қилган инсонлар ўрин олади, деб хабар берди «Hi-tech.mail.ru».

2017 йили ушбу рўйхатдан ген муҳандислиги ва гравитацион тўлқин мутахассислари, ядровий қуролсизланиш ва гендер тенглиги тарафдорлари, шунингдек, ген терапияси ёрдамида саратонни енгган кичкина қизалоқ ўрин олди. Шу билан бирга, битта антиқаҳрамон ҳам бор — АҚШ президенти маъмуриятининг янги аъзоси Скотт Прюитт.

1. Квант физикаси — Пан Цзянвэй (Хитой илмий-техника университети).

Коммуникациянинг квант тармоқлари маълумотларни квант криптографиялари ёрдамида ўта ишончли ҳимоя қилишда ёрдам беради, бироқ улардан амалиётда фойдаланиши мураккаб ва нозик эффектли квант механикасини талаб қилади. Июл ойида олимлар квант ҳолатида фотон маълумотни узатиш жойидан 1400 километр наридаги «Мо Цзи» космик аппаратига муваффақиятли узатилгани ҳақида ҳисобот берганди, сентябр ойида эса ушбу сунъий йўлдош Пекин ва Вена ўртасида алоқани ташкиллаштиришга ёрдам берди.

Криптографик калитларни узатиш Хитой ва Австрия фанлар академияси раҳбарлари ўртасида ҳимояланган мулоқотни таъминлади. Технологиянинг намойиши муваффақиятли ўтди, энди Цзянвэй бунга қараганда янгироқ сунъий йўлдошларни учиришга тайёргарлик кўрмоқда.

2. Геномни таҳрирлаш — Дэвид Лю, Гарвард университети, Броуд институти (АҚШ).

CRISPR/Cas9 тизими асосида яратилган янги ген модификацияси, қанчалик истиқболли бўлмасин, универсал эмас. Хусусан, у бўлинмайдиган ҳужайралардаги нуқсонни ва кўплаб генетик касалликлар боғлиқ бўлган якка мутацияларни таҳрир қилиш имконини бермайди. Шифокорлар 32 мингдан ортиқ касалларнинг ривожланишига олиб келадиган ягона ўзгаришларни билади ва Лю ўз ҳамкасбалари билан уни тузатиш учун сунъий оқсилларни яратмоқда. Бу каби молекуланинг бир қисми Cas9 ферментига ўхшаш ва у керакли ДНК билан боғланади, иккинчи қисми эса нуклеотит кислотаси занжирида узилишни амалга оширмасдан мутацияга учраган жойни унинг атрофидагилар қараб ўзгартиради.

2016 йили олимлар BE3 ферментини яратишган эди. Ушбу фермент ситозинни тимин билан, гуанинни аденозин билан алмаштира олади. 2017 йилнинг октябрида эса олимлар ABE оқсилини намойиш қилишди, у аденинни тимин билан, гуанинни ситозин билан алмаштира олади. Улар биргаликда назарий жиҳатдан 12 та алмашинишнинг 4 тасини амалга ошира олади.

3. Ядровий хавфсизлик — Лассина Зербо (Буркина-Фасо), Буркина-Фасо фуқароси, Париж-жануб ХI универистетининг битирувчиси, геофизик.

Лассина Зербо — Шимолий Корея ҳудудидан учирилган ракеталар ва ядровий синовлар ҳақида дунёда биринчилардан бўлиб хабар топадиган инсон. У Ядровий синовларга барҳам бериш тўғрисидаги халқаро шартнома комиссиясига раҳбарлик қилади. Ўтаётган йил Лассина Зербо учун осон кечмади: у АҚШ ва Япониянинг КХДР билан келишмовчилиги кескинлашувини кузатиб борди.

4. Гравитацион тўлқинлар — Марика Бранчези (Гран-Cаccо илмий институти, Италия).

2017 йили биринчи бор нейтрон юлдузлари бирлашмасидан қочувчи гравитацион тўлқинлар рўйхатга олинди. Шу билан бирга Американинг «LIGO» ва Европанинг «VIRGO» детекторларида ўнлаб ер ва космик қурилмалар ишлади, улар турли диапазонларда туғилган килонларнинг чақин ва гамма-нурларни кузатиб борди.

Кенг кўламли ишлар нейтрон юлдузлар таркибидаги бир қатор назарияларни ва космосдаги оғир элементларнинг синтезини тасдиқлашга ёрдам берди. Бу «LIGO/VIRGO» детекторлари ва бошқа ўнлаб телескопларнинг ўзаро алоқаларини таъминлаган Марика Бранчезининг иштирокисиз амалга ошиши даргумон эди. Кузатишларга боғлиқ аҳамиятга эга мақоланинг остига 3500 одамнинг фамилияси ёзилган — уларнинг ишини эса Бранчези тартибга солиб туради.

5. Иммун терапия. Эмили Уайтхед (Филаделфия, АҚШ).

2017 йилнинг августида Американинг озиқ-овқат ва фармацевтика воситалари сифати билан шуғулланувчи Санитария-назорат идораси (FDA) генетик ўзгартиришлар киритилган лимфоцитлар билан онкотерапияни (CАR-Т) биринчи бор қўллашга рухсат берди: бемор Т-лимфоцитларининг сунъий модификацияси ўсма ҳужайраларига ҳужум қилиб, катта имкониятларни намойиш этади. Бу турдаги усул биринчи бор «Kymriah» терапияси деб номланиб, «Novartis» компанияси томонидан патентлаштирилди. Эми Уайтхеднинг жасурлиги бўлмаганида бу терапия юзага келмаслиги мумкин эди.

2010 йилда беш ёшли қизалоққа оққон ташхиси қўйилган. Беморга оддий «химиотерапия» ёрдам бермаган. Умидлар деярли сўнган эди. Гарчи «CАR-Т»нинг бундан олдин ўтказилган тажрибаларининг барчаси салбий натижа берган бўлса-да, Эми ва унинг ота-онаси янги усулни синаб кўришга қарор қилишди. Натижада қизалоқ тўлиқ соғайиб кетди ва 2017 йили у (12 ёшида) шахсан FDAнинг мажлисида иштирок этди.

6. Иқлим ўзгариши — Скотт Прюитт, Атроф-муҳитни ҳимоя қилиш агентлиги (АҚШ).

Атроф-муҳитни ҳимоя қилиш агентлигининг (EPA) раҳбари сифатида бир йил ишлаган Прюитт президент Трамп маъмурияти даврида анча қийинчиликларни юзага келтирди. Ташкилот молиялаштиришда жиддий пасайишга дуч келди. «Биз илм-фанни қўллаб-қувватламайдиган маъмурият тайинланишини билардик, аммо у агентлик ичидаги фан ва олимларнинг позициясини бузишдаги «ўз ижодий ечимлари»нинг хилма-хиллиги билан барчани ҳайратда қолдирди», — дейди «Nature» журнали эксперти Гретхен Голдман.

Умуман олганда, Прюиттнинг қўл остида ишчилар қисқартирилмоқда, табиатни муҳофаза қилишга қаратилган бир қатор дастурлар, шунингдек, экспертлар комиссияси ёпилмоқда. У кўплаб экологик йўналтирилган чора-тадбирларнинг фаол рақиби сифатида танилган ва Оклахоманинг бош прокурори сифатида бир неча бор EPA билан судлашган. АҚШнинг иқлим бўйича Париж битимидан чиқишига ҳам унинг бевосита алоқаси бор, албатта.

7. Зилзилани олдиндан айтиб бериш — Виктор Круз-Этенц. Миллий автоном университет (Мексика).

Мексикалик олим ёшлигидан зилзилаларни кўп кўрган. Бугунги кунда Круз-Этенц сейсмология кафедрасининг раҳбари ҳисобланади ва 2016 йилда унинг жамоаси Мехико водийсидаги силкинишлар энергиясининг тарқалишини ҳисоблашга муваффақ бўлди. Улар маҳаллий геологиянинг ўзига хос жиҳати — ер ости силкинишларининг эпицентри жуда узоқдан (юзлаб километр) келишини кўрсатиб берди.

2017 йилнинг сентябр ойида Круз-Этенц ва унинг ҳамкасблари Мехикодан 120 километр нарида содир бўлган 7,1 магнитудали зилзила орқали ўзларининг илмий изланишлари ҳақиқат эканлигини исботлашди. Ер силкиниши олимлар томонидан ҳисоблаб чиқилган йўналиш орқали тарқалган.

8. Тинчлик илми — Холид Тукан. Ядровий энергетика бўйича комиссия (Иордания).

Кўпчилик Яқин Шарқда содир бўлаётган фожиали янгиликларни эшитишга ўрганиб қолган ва 2010 йилда минтақада жойлашган давлатлар зарралар тезлатгичини яратиш бўйича келишиб олганига ишониши қийин. «SESAME» синхротрони — Исроил, Туркия, Эрон, Покистон ва Миср каби азалий «рақиблар»ни бирлаштирган лойиҳага иорданиялик физик Холид Тукан бошчилик қилади. «SESAME» 2017 йилнинг январида ишга тушди ва минтақанинг жаҳон илм-фани харитасидан жой олишида дастлабки уринишни амалга оширди.

Иорданияда жойлашган қурилма зарраларни 133 метрли ҳалқада тезлаштириш имконини беради, бу орқали эса биологикдан тортиб муҳандисликкача бўлган илмий тадқиқотлар массаси учун юқори энергияли нурланишни олиш мумкин. Яқин кунларда синхротрон ўз қуёш электростанциясига эга бўлади, бу эса унинг ишлашига сарфланадиган энергияни камайтиришга ёрдам беради. Лойиҳа иштирокчиларнинг сўзларига қараганда, уни Туканнинг сабр-тоқатисиз амалга оширишнинг имкони бўлмаган.

9. Билимнинг тозалиги — Женнифер Бирню. Сидней университети (Австралия).

Салкам икки йил олдин онколог Женнифер Бирн ўзини қизиқтирган генга бағишлаб чиқарилган бир нечта мақолаларда етарлича хатолар мавжудлигини пайқаб қолди. Муаллифлар томонидан келтирилган ДНК тартиби бир-бирига мос келмаган, бу эса уни ўйлантириб қўйган. Муаммога қизиқиш билдирган олим «PubMed» очиқ базасидан ўрин олган мақолаларни ўрганишга киришган ва қўпол хатоликларга йўл қўйилган ўнлаб материалларни топган.

2017 йили унинг иши кўпчиликнинг диққат-эътиборини тортди. Франциялик ихтирочи Сирил Лабе Бирнга эълон қилинган ДНК кетма-кетликларидаги хатоликни автоматик равишда топиш имконини берувчи Seek&Blastn онлайн-тизимини яратишда кўмаклашди. Женнифернинг сўзларига кўра, тадқиқот унга замонавий илм-фан нақадар «ишонч асосига қурилгани»ни тушуниб етишга ёрдам берган.

10. Гендер тенглиги — Энн Оливариус. McAllister Olivarius бюроси (АҚШ)

Йел ва Оксфорд университетлари битирувчиси, ажойиб адвокат Оливариус илмий жамоатчиликка Америка университетларидаги гендер тенгсизлиги ва жинсий зўравонликларга қарши курашувчи сифатида танилган. Адвокатнинг сўзларига кўра, у талабалик даврида бу каби нарсаларга кўп бора дуч келган ва ўшандан буён бундай муаммолар уни ўзига тортади. Унинг шарофати билан Америка судлари гендер тенглигига бўйсунишни талаб қилувчи таълим борасидаги Қонунчиликнинг 9-таҳрири бузилишларини кўриб чиқмоқда.

***

«Nature» нашри 2018 йилда «Al Now» институтининг асосчиси ва сунъий интеллект тадқиқотчиси Кейт Кроуфорд, «Google»нинг квант компютерларини яратиш устида иш олиб бораётган жамоа раҳбари Жон Мартиниснинг ишларини диққат билан кузатиб боришни тавсия қилади.