1990 йил  эди. Краснодар вилоятининг Новороссийск шаҳрида жойлашган Бутуниттифоқ пионер лагери «Орлёнок»да бўладиган ўқувчи-ёшларнинг ХIX Халқаро форумига Фарғонадан сайланган икки вакилдан бири эдим.

 15 ёшдаман, ўшанда  Кавказ тоғлари бағридаги Адлер шаҳрига учоқда эмас, гўё қанот чиқаргандай учдим. Ахир бутун дунёдан билимли, иқтидорли ёшларни бирлаштирган мазкур  анжуманда Ватанимиздан муносиб иштирок этган ўттиз ўқувчининг бири бўлиш катта шараф эди-да.

Назаримда СССРдан қудратлироқ давлат йўқ. Россия буюк оғамиз... Форумга делегат бўлиб келган ўзим каби сершижоат, серғайрат тенгдошларим билан мулоқот қилган сари янги режалар, янги ғоялар туғилиб  янги зафарлар сари ундарди.

 Болалигимда ҳам турли оромгоҳларга бориб турардим.  Форум бўлиб ўтган «Орлёнок»дан  ташқари, Саманта Смит  ташриф  буюрган  «Артек»  Халқаро  лагерини ҳам ўз кўзларим билан кўргач СССРдай болажон, меҳрибон  ҳукумат ягона  деган хулосага келганман. 

Бироқ... Мен идеаллаштирган, деярли сиғинган советлар ҳукуматининг бошқа – даҳшатли лагерлари ҳам бўлгани, борлиги хаёлимга ҳам келмасди. 

1990 йилнинг охирида яна бир анжуман  сабаб, Москва, Ленинград, Киев,   Житомир бўйлаб саёҳатга чиқдик. Яна бир қанча болалар оромгоҳлари билан танишиб, қудратли Ватаним, болажон Ватанимга нисбатан фахр туйғулари юксалаверди. 

 Ўша дастур сўнгида Карелия Республикасига ҳам кичик саёҳат бор эди. Яна гўзал оромгоҳлардан бошим айланди.

Агар ўзбошимчалигим сабаб яна бир лагерь ҳақида эшитмаганимда, балки кўр кўзларим ҳеч қачон очилмасмиди? 

Ўшанда орзуларим, келажакдаги режаларимни чил-чил синдирган, дунёқарашимни ўзгартириб юборган  аччиқ ҳақиқатлар билан юзлашган эдим.

Карелиянинг Медвежьегорск шаҳридаги болалар оромгоҳида эдик. Ундан унча узоқ бўлмаган Повенец шаҳрини роса мақташгани учун уни кўргим келиб  қолди. Украин дугонамни кўндириб, якшанбалиги учун дам олаётган гуруҳ раҳбарининг кўзларини шамғалат қилиб  йўлга чиқдик. Шаҳарни тез айландигу, қайтишда биз чиққан автобус бузилиб, Сандармох деган жойда тушишга мажбур бўлдик.

Атроф ўрмон, аммо негадир жуда файзсиз, ҳавоси ҳам ғалати, нурсиз овлоқ бир гўша эди. Бироқ қизиқишимиз устун келиб, автобус тузалгунича атрофни айланиб келишга чоғландик.

Йўл ёқасидан унча узоқлашмай, баланд  қарағайлар остида қинғир-қийшиқ эски ёғоч хочларга кўзим тушиб этим сесканиб кетди.

 Шу он ғалати шамол турди ва атрофимиздаги дарахт шохлари тебраниб, аввал ингроқ, сўнг йиғи ва оламни бузгудек фарёдга ўхшаш овоз чиқара бошлади. 

Мен бунақа йиғи, фарёдни ҳали эшитмаган эдим. Юрагимиз ёрилай деб, қочишга чоғландик. 

Бироқ биздан йигирма қадамча олдинда ерга мук тушганча тиловат қилаётган одамга кўзимиз  тушиб  тошдай  қотиб қолдим. Унинг бошида эски бўлса-да кўзимга ярқ этиб ташланган ўзбек, аниқроғи Марғилон дўпписи бор эди. 

 Бу ўрмонларда, дунёнинг бошқа бир тарафида ҳамюртингни учратиш барибир бошқача бўлади. Бояги қўрқув озгина тарқаб, мен ҳам ерга чўккаладим. Чунки у ҳазин овозда Қуръон тиловат қиларди.  

Бир пайт  Қуръон суралари баландлаган  сари  дарахтлар ҳам  авжига чиқиб,  назаримда  бор овозда ўкира бошлашди. Ҳамроҳимни билмадиму, юрагим тўхтаб қолгандай музлай бошладим. Кўзларимдан эса дув-дув ёш қуйила бошлади.  

 Ёғоч  хочлардан-ку  бу ер қабристон экани аниқ. Бироқ насроний мозори-ку!

Бу овлоққа минглаб чақирим узоқлардан келган Ватандошимиз ўрис мозорида нега тиловат   қилади, деган савол тинчлик бермай, у тиловатини тугатгач, аввал салом, сўнг савол бердим:

 – Бу  ерда  Ватан урушида ҳалок  бўлган солдатлар кўмилганми?  Ўзбеклар ҳам борми? 

У чуқур хўрсинди ва титраб бош чайқади. Сўнг бу жойда 1937–1938-йилларда минглаб сиёсий махбуслар отилгани ва  кўмилганини  айтди.

– Ҳар бир хоч тагида  ўралар бор. Ўнлаб миллат, эллат, турли дин вакиллари ўра ёқаларида отилиб, пала-партиш кўмилган...

Овозим титраб  аранг чиқди:

– Сиз  қаердан биласиз?

У ерни титроқ бармоқлари билан силар экан,  инграб юборди:

– Бу ерда акам,  дадам, ҳамшаҳарларим ва яна юзлаб Ватандошларимиз  бекафан, бежаноза кўмилиб ётибди. Мен эса тасодиф туфайли тирик қолганман. Отиб, ўлди деб ўйлаб кўмишгач,  ўрадан чиқиб кетган, аммо шу  ерда ётганлар билан бирга ўлган  тирик мурдаман болам. 

Ёш эмасманми, гапларидан акашак бўлиб  қолдим.

– Тирик мурдаман деяпти, ўрадан чиқдим деяпти.

Ўртоғимга унинг гапларини таржима қилишим билан, ранги докадай оқариб, автобус томон қочиб кетди. 

Мен эса  худди оёқ-қўлим ерга михланиб қолгандай  ўчиб қолгандим.

– Қўрқманг қизим.

Бу ерга унча узоқ бўлмаган жойда «Белбалтлаг», деган  машъум лагерь бўлган. 

Ўша ерга оилавий сургун қилинган эдик. Дадам, акам ва мен. Бир мен, айтганимдек мўъжиза туфайли тирик қолдим...

Дарахтларнинг фарёдидан қўрқиб кетдингиз-а? Мен эса уларда акамнинг, дадамнинг овозини эшитгандай бўламан. Қуръон ўқисам, қўшилиб тиловат қилгандай авжга чиқишади.

Атрофда бирорта қишлоқ йўқ.  Чунки ҳамма бу фарёддан қочади. Тунда эса бу  мозор тепаси ёп-ёруғ  бўлади. Чунки минглаб одамларнинг сўнгагидаги  фосфор нурланади.

Бунақа лагерлардан СССРда жуда кўп эди. Агар ҳар бирида қанча юртдошимиз мана шундай  ўраларда қолиб кетганини ҳисобласак, эҳҳе...

Бунақа мозорлар ҳам қаттиқ сир сақланади. Анави йўлда кўп автоҳалокатлар бўлгани учунгина ёғоч хочларни суқиб қўйишган...

Лекин  хоч  остида  акам ва дадамга ўхшаган мусулмонлар ҳам бор-ку!

Ўшанда мен кўрган, билган беғубор болаларни бағрига олган оромгоҳлардан буткул фарқ қиладиган лагерлар ҳам борлигига ишонгим келмай, ўз кўзим билан кўргим келди. Истагимни эшитган қария кескин бош чайқади:

– Биринчидан лагерь фаолиятини аллақачон тўхтатган. Иккинчидан, у ерлар ёпиқ ва қатъий  қўриқланадиган махфий  худуд. Фашист концлагерларидан бадтар ерлар болам...

У «Белбалтлаг», деган  дўзахни тасвирлаган сари сочим тикка бўлиб борарди. 

– Баъзилар  айтганимдек, оилавий сургун қилинган. Аёллар, болалар ҳам бор эди. Баъзилар эса лагерда оила қуришган. Барча болалар ота-онасидан ажратилиб, катта баракда  тарбияланарди. Гўё ҳукуматга қарши унсур ота-оналар уларни намунавий совет кишиси этиб тарбиялай олмасди.  Битлаган, кир-чир, касалманд болаларнинг анчаси ёшига етмай ўлиб кетарди.  Тириклари ҳам мурдадай, овоз  чиқармай, жим юришлари шарт эди. Лагерь маъмуриятининг кайфиятига қараб ўйнашга рухсат этиларди. Сал ҳаракати ёқмаган болалар эса ўлдирилган.

 Бу мозорда юзлаб ўзбек болалари ҳам кўмилган. Чунки ўта оғир шароитларда тирик қолиш осон эмасди. Қочмоқчи бўлган мурғакларнинг бир қанчаси атрофдаги ботқоқларга чўкиб ўлган. Бу ерлар  катта қабристон қизим...

Кўз ўнгимдан иттифоқгина эмас, бутун дунё болаларини оҳанрабодек тортгувчи «Артек», «Орлёнок» манзаралари ўтди ва томоғимга нимадир тиқилди. Назаримда бошқа нафас ололмайдиган аҳволда эдим. Демак усти оқ, ичи қоп-қора бир давлатда яшаётган эканмиз-да. Мен борган муҳташам оромгоҳлар остида яна қанча  одамларнинг суяклари бор?

 Мазза қилиб дам олган гўшаларимда қанча гўдаклар кўмилган?

Мен чиқиб, фахр билан нутқ сўзлаган баланд минбарлар остида кимнинг акаси, дадаси, онаси...  бекафан, бежаноза ётибди?

Дув-дув оқаётган ёшларимги артиб, ҳамон тупроқ силаб ўтирган қарияга юзландим.

– Сиз бу  ерга Ватанимиздан келдингизми?

Ўшанда илк марта фашистлар концлагеридан қолишмайдиган лагерлари кўп СССРни юрагимдан суғуриб, ўз Ватаним ҳақида сўрадим.

 Қария бош чайқади:

 – Ватанга қайтсам тирик қолмасдим болам. Албатта ўлдиришар эди. Ўрмондаги  гадойтопмас бир қишлоқда яшаб, ўша жойдан фронтга кетдим.

Урушдан сўнг яна ўша қишлоққа қайтдим. Фронтда ҳалок бўлган хизматдошимнинг паспорти билан Муҳаммаддан Мишага айландим. Чунки расман, шу ўрада ётганлар билан ўлган эдим....

Имкон топиб яширинча зиёратга келиб тураман, тиловат қиламан. 

Акам, дадам билан хаёлан гаплашаман. Баъзан шу чуқурда ётган болаларга ўзбекча эртак, топишмоқлар айтаман. 

Чунки уларнинг орасида Марғилонни ҳеч қачон кўрмаган жажжи марғилонликларим ҳам бор эди-да...

Ўша воқеадан сўнг, анча йиллар ўтиб, Москвадан узатиладиган «Время»да «Сандармох»  меъмориал  комплекси зиёратгоҳга айлантирилгани, чунки у ер оммавий қабристон экани  ҳақида лавҳалар  берилди. 

2000 йил эса зиёратгоҳ Россия маданий мерос объекти деб тан олинди. 

 Ўша лагерда қон қақшаган маҳбусларининг исми-шарифи қайд этилган, 3500 дан ортиқ саҳифаларини ўз ичига олган «Очиқ рўйхат» эълон қилинди. Сандармохда отилган маҳбусларнинг аксарияти карелияликлар бўлса-да, рўйхатда бошқа миллат ва эллат вакиллари, шу  жумладан юртдошларимиз ҳам бор эди. Улар Сандармох мемориал қабристонининг рўйхатларида ҳисобга олинган...

***

2022 йил, май. 

«Миллий озодлик ҳаракати» курашчилари ҳақида фильм ишлаш баҳона архив маълумотларни излаб водийдаги музейларда бўлдик.

Андижон давлат университетининг Қатағон қурбонлари музейига кирганимизда, ногоҳ  пешонасига «Белбалтлаг», деб ёзилган бурчакка кўзим тушди-ю  титраб кетдим. 

Қулоғимга яна ўша Қуръон суралари аралаш фарёд эшитилди. Мен шу ўрадан чиққан тирик ўликман, деган қариянинг овози ҳам жаранглай бошлади.

Суратлар бири-биридан даҳшатли эди.

 Оқ денгиз-Болтиқ каналини қуриш учун она Ватанимиздан сургун қилинган инсонларнинг акс этган суратларида ўша олис –1990 йилда Сандармохда танишган қариянинг ҳам қиёфасини топгим келарди. 

 «Белбалтлаг»

...1931 йилда махсус мақсадли лагер негизида Оқ денгиз – Болтиқ бўйидаги ахлоқ тузатиш меҳнат лагери (Белбалтлаг) ташкил этилган. Унинг асосий вазифаси Оқ денгизни Онега кўли билан боғлайдиган ички сув йўли – Оқ денгиз-Болтиқ каналини қуриш ва сақлаш эди. Қурилиш Совет иттифоқининг мажбурий меҳнатдан фойдаланиш сиёсатининг илғор характерини кўрсатиши керак эди: минимал маблағ ва фақат маҳаллий материаллар билан, уни энг қисқа вақт ичида якунлаш керак эди. Канал 1933 йил 30 июнда очилган.

Лагерь 1941 йилда уруш ҳудудига яқин бўлгани учун тугатилган. Йиллар давомида канал қурилиши тугагандан сўнг Оқ денгиз-Болтиқ комбинатига хизмат қилган маҳбуслар сони 90 минг кишига етди. 1938 йилда лагерда 4000 га яқин аёл бор эди. Айнан Белбалтлагда «ЗEК» қисқартмаси  – «канал армияси асири» биринчи марта ишлатилган.

Лойиҳа иқтисодий муваффақиятсизликка айланди. Чунки каналнинг саёз чуқурлиги сабаб Болтиқбўйи кемалари ўта олмасди. Лойиҳа тугатилгач, катта кемалар фойдаланиши мумкин бўлган иккинчи йўлни қуриш режалари тузилди, аммо бу режа амалга оширилмади...

Мен ҳам СССРда туғилиб, ўйнаб-кулиб, беташвиш, беғам катта бўлганман. Аълочи, билимли ёшларидан бири сифатида анча мувафаққиятларга ҳам эришганман. Бироқ, бу ютуқларнинг барчаси Сандармоҳда учратган битта Ватандошимнинг бошидан кечирган азоб-уқубатлари, тақдири, кўз ёшларидан устун эмас.

 Хурматли  юртдошим, балки сиз Сандармохда  бўлмагандирсиз? 

Мен эса 15 ёшимдан бери одамдай йиғлаётган дарахтларга қўшилиб инграйман. Сандармохдаги каби минглаб ўраларга ватандошларимни бекафан, бежаноза кўмган тузумни қоралайман. 

Муаззам Иброҳимованинг facebook саҳифасидан олинди